Myśleli, że nie żyje, w nekrologu nazwali go "kupcem śmierci". Oddał majątek, by zapamiętano go inaczej

Historia pewnej klepsydry

Bycie wielkim i sławnym nie oznacza bycia przy tym uwielbianym i szanowanym. Przekonał się o tym słynny uczony, kiedy zmarł jego brat, a do mediów dostała się błędna informacja i to właśnie nekrolog naukowca, opatrzony nieprzyjemną adnotacją, dotarł do wielu odbiorców. Przeczytał go ogrom osób, w tym sam zainteresowany.

Tym delikwentem był Alfred Nobel. Dziś mówimy o nim głównie w kontekście rok rocznie przynawanej nagrody, jednak wcześniej znany był głównie od nieco innej strony. W 1888 r. zmarł Ludvig, jego brat. Gazety wydrukowały nekrologi, a wśród nich znalazły się też te błędne - omyłkowo podające wieści nie o śmierci Ludviga, a właśnie Alfreda Nobla. W zjadliwej notce o jego odejściu z tego świata ponoć zatytułowano uczonego jako „kupca śmierci”, który zbił fortunę dzięki opracowaniu zabójczych materiałów. Encyklopedia Britannica donosi, że dokładny tytuł klepsydry miał brzmieć “Le marchand de la mort est mort” (Kupiec śmierci nie żyje), a w opisie dodano “Wczoraj zmarł doktor Alfred Nobel, który wzbogacił się dzięki znalezieniu sposobów na zabicie jak największej liczby ludzi w czasie szybszym niż kiedykolwiek wcześniej”.

Jak skończyła się ta historia? Krąży wersja, że błąd poprawiono, a Alfred po przeczytaniu nekrologu przeżył kryzys, co skłoniło go do przemyśleń. Według biografa Kenne Fanta, Nobel "miał taką obsesję na punkcie pośmiertnej reputacji, że przepisał swoją ostatnią wolę, zapisując większość swojej fortuny na cel, na który żaden przyszły autor nekrologów nie będzie w stanie rzucić oskarżeń". Uczony miał się wszak czego obawiać, bo przecież jego wynalazki sprzyjały w dużej mierze działaniom wojennym.

Mózg nie jest potrzebny do nauki? Fascynujące odkrycie zaskoczyło nawet ekspertów Czytaj dalej Najmłodszy polski profesor dokonał przełomowego odkrycia. O Mateuszu Hołdzie mówi cały świat Czytaj dalej

Setki patentów, miliony ludzi na sumieniu

Nieco ironicznie jawi się więc dziś fakt, że Nobel zasłynął przede wszystkim z opracowywania nowych rodzajów materiałów wybuchowych, a jednak jego imieniem tytułuje się najbardziej prestiżową nagrodę na świecie – Pokojową Nagrodę Nobla. Ten szwedzki chemik, inżynier i przemysłowiec swymi wynalazkami chcąc nie chcąc zawojował scenę wojenną. Wśród jego 355 patentów znalazły się między innymi projekty detonatorów nitrogliceryny, spłonek i bezdymnego prochu zwanego balistytem. W 1867 roku Nobel opracował również dynamit, który znalazł szerokie zastosowanie zarówno w budownictwie, jak i właśnie w tej najmniej chlubnej sferze - działaniach wojennych. Zanim Nobel spisał swój testament, był już niezwykle zamożny i posiadał sieć niemal 100 laboratoriów i fabryk materiałów wybuchowych w 20 krajach na całym świecie.

Fot. Solis Invicti, Flickr. Patenty Alfreda Nobla.

Alfred Nobel dorobił się więc fortuny w pewnej części na ludzkiej krzywdzie. Być może to właśnie po doświadczeniach z błędnym nekrologiem, przed swoją faktyczną śmiercią w grudniu 1896 r., zaznaczył w ostatniej woli, że jego majątek ma zostać rozdysponowany na nagrody. Czy jednak rzeczywiście zrobił tak, aby niejako odkupić zło wyrządzone przez jego wynalazki i nagradzać osoby, które realnie przysłużą się ludzkości? Według źródeł historycznych nie do końca tak było, są to wyłącznie spekulacje, albo nawet legenda, ponieważ w testamencie Nobla nie ma tak naprawdę motywu jego postanowienia. Faktycznie, oddał majątek, by zostać zapamiętanym jako fundator nagrody, ale nie ma tu uzasadnienia decyzji w odniesieniu do felernej klepsydry.

Mimo wszystko incydent z nekrologiem jest często wymieniany jako siła napędowa pomysłu Nobla na nagrodę. Fundacja Nobla zauważa natomiast, że przecież ​​idea przyznania nagród naukowych po raz pierwszy mogła zaświtać Noblowi w 1868 r., kiedy otrzymał on wyróżnienie od Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk za „ważne wynalazki, mające praktyczne zastosowanie dla ludzkości”. Nobel był także zagorzałym czytelnikiem, władał pięcioma językami i parał się pisaniem sztuk teatralnych oraz wierszy, co według history.com mogło przecież stanowić powód do wyznaczenia jednej z kategorii Nobli - nagrody literackiej.

Testament Nobla - fakty i mity

Czy w takim razie Pokojowa Nagroda Nobla to również element rzekomej strategii odkupienia win? Według historyków - niespecjalnie. Zgodnie z informacjami z history.com, wielu badaczy przypisuje tę nagrodę długiej przyjaźni Nobla z Berthą von Suttner, aktywistką i autorką antywojennej powieści “Precz z orężem”. Suttner stała się później jedną z najwybitniejszych działaczek pokojowych w Europie i często zabiegała o datki od Nobla na swoje projekty. Zresztą, w 1905 roku sama - jako pierwsza kobieta - została wyróżniona Pokojową Nagrodą Nobla.

W swoim testamencie Nobel faktycznie stwierdził natomiast, że jego pieniądze mają być inwestowane w „bezpieczne papiery wartościowe”, aby dzięki temu fundusze na nagrody się nie skończyły. Po opodatkowaniu i spadkach na rzecz osób fizycznych aż 94 proc. całego majątku Nobla przekazano na nagrody. History.com mówi tu o fortunie rzędu 265 milionów dolarów na obecne czasy. Kiedy odczytano wolę, rodzina Nobla była ponoć zszokowana i sprzeciwiła się temu, a ze względu na ich walkę o swoje, przyznawanie nagród rozpoczęto ostatecznie dopiero w 1901 roku. Jak zaznacza investopedia.com w ciągu dziesięcioleci od śmierci fundatora osoby kierujące organizacją zmieniły nieco swoje podejście do pozyskiwania środków. Według raportu rocznego organizacji celem funduszu dożywotniego jest osiągnięcie minimalnej rocznej stopy zwrotu na poziomie co najmniej 3,5% powyżej inflacji, a inwestycje wkładane są m.in. w akcje czy nieruchomości.

Fot. Solis Invicti, Flickr. Ręcznie spisany testament Alfreda Nobla.

Obecnie wyróżnienia otrzymują osoby, które przysłużyły się światu w kilku kategoriach. Od 1901 r. laureaci są wybierani co roku w dziedzinie: literatury, fizyki, chemii oraz medycyny lub fizjologii. Równie długo przyznawana jest też Pokojowa Nagroda Nobla. Natomiast wyróżnienie dla ekonomistów zostało wymyślone później i po raz pierwszy przyznano je dopiero w 1969 r. Polscy laureaci nagrody Nobla to Maria Skłodowska-Curie (dwa razy), Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Czesław Miłosz, Lech Wałęsa, Józef Rotblat, Wisława Szymborska, Olga Tokarczuk. Poza tym nagrodzono wiele osób silnie związanych z Polską, a jeszcze więcej - nominowano. A jak nagrody wyglądają w tym roku?

Nagrody Nobla 2023

Ujawniono już laureatów tegorocznej edycji przyznawania nagród. Ceremonia ich wręczenie odbędzie się natomiast w grudniu. Jak wyglądają tegoroczne wyróżnienia? Medyczny Nobel 2023 trafi do Katalin Karikó oraz Drew Weissmanowi. Wcześniej prognozowano już, że nagroda zostanie przyznana właśnie za prace nad szczepionkami. Laureatów nagrodzono za zaprojektowanie technologii służących do stworzenia  szczepionek mRNA (wykorzystywanych podczas pandemii Covid-19). 

Nobel z fizyki w 2023 r. dostają Pierre Agostini, Ferenc Krausz i Anne L’Huillier. Nagrodzono ich za badania dotyczące wytwarzania niezwykle krótkich impulsów świetlnych, co wpłynęło m.in. na precyzyjniejsze zrozumienie zachowania elektronów. Nobla z chemii mają otrzymać Moungi G. Bawendi, Louis E. Brus i Alexei I. Ekimov. Ich badania objęły tzw. kropki kwantowe. Literacką Nagrodę Nobla 2023 dostanie natomiast norweski pisarz Jon Fosse, który tworzy w języku nynorsk. Nagroda z ekonomii wędruje do Claudii Goldin za analizę pracy kobiet. 

Pokojową Nagrodę Nobla 2023 przyznano Narges Mohammadi z Iranu, ze względu na walkę o prawa irańskich kobiet. Mohammadi przebywa obecnie w więzieniu, a już wcześniej była aresztowana 13 razy, przy czym 5 razy skazano ją łącznie na 31 lat więzienia i 154 baty. 

Przybliżona wysokość Nagrody Nobla to ok. 950 tys. euro. W przeliczeniu na złotówki nagroda pieniężna to ok. 4 mln 400 tys. zł podała Interia, dodając, że obecnie Nagroda Nobla ma jedną z najwyższych wartości na przestrzeni ostatnich lat. Oprócz pieniędzy laureatom wręczany jest też złoty medal i specjalny dyplom.