Zachowek – w jakich sytuacjach można uniknąć jego zapłaty?

Czym jest zachowek?

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, którego celem jest ochrona najbliższych osób spadkodawcy przed dowolnym korzystaniem przez niego ze swobody testowania i rozporządzania jeszcze za życia swoim majątkiem w drodze darowizn. Mówiąc prostym językiem, jeśli spadkodawca przepisze cały swój majątek jednej osobie i pominie w testamencie swoich najbliższych krewnych, osoby pominięte mogą domagać się zachowku.

Zachowek polega na wypłacie określonej sumy pieniężnej. Jednak ustalenie dokładnej kwoty nie jest łatwym procesem. Wysokość zachowku zależy nie tylko od wartości całego spadku, ale też od wielkości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. Należy również wziąć pod uwagę, czy osoba uprawniona do zachowku jest trwale niezdolna do pracy lub małoletnia.

Zachowek – komu przysługuje?

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego podmioty uprawnione do zachowku to zstępni (dziecko, wnuk, prawnuk itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wymieni krewni nabywają prawo do zachowku w takiej samej kolejności, w jakiej dochodziłoby do dziedziczenia ustawowego.

Jak to wygląda w praktyce? Prawo do zachowku w pierwszej kolejności mają dzieci i małżonek spadkodawcy, a jeśli spadkodawca nie miał dzieci i małżonka to zachowku mogą domagać się jego rodzice.

Zachowek – jak ustalić jego wysokość?

Jak wynika z Kodeksu cywilnego zstępni, małżonek lub rodzice, którzy dziedziczyliby po spadkodawcy ustawowo, mogą domagać się zachowku w wysokości połowy udziału spadkowego. Jeśli spadkobierca jest trwale niezdolny do pracy lub jeśli jest niepełnoletni, może domagać się zachowku o wartości dwóch trzecich przysługującego mu z ustawy udziału spadkowego.

Ustalenie wartości zachowku wymaga obliczenia tzw. substratu zachowku. Aby tego dokonać, należy uwzględnić czystą wartość spadku, czyli wartość aktywów - nieruchomości, ruchomości, środki pieniężne i wierzytelności, a także wartość darowizn podlegających odliczeniu. Uzyskaną kwotę należy następnie pomniejszyć o pasywa, czyli długi spadkodawcy.

Zachowek – jak można uniknąć jego zapłaty?

Istnieje wiele sposobów, które pozwalają uniknąć zapłacenia zachowku. Jeden z nich polega na przedawnieniu. Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. To oznacza, że jeśli osoba uprawniona nie otrzyma w tym czasie zachowku, straci prawo do dochodzenia roszczenia. Jednak wniesienie sprawy do sądu przed upływem 5 lat spowoduje przerwanie biegu przedawnienia, a po zakończeniu postępowania będzie biegł od nowa.

Jeśli spadkobierca zostanie uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia, zachowek nie będzie przysługiwał. W takiej sytuacji spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku. Kwestia rzeczonej niegodności została wyjaśniona w art. 928 § 1 Kodeksu cywilnego. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Kolejnym sposobem na uniknięcie zapłaty zachowku jest powołanie się przed sądem na zasady współżycia społecznego. Zobowiązany musi wyjaśnić, z jakich powodów wypłacenie zachowku będzie niesłuszne i niesprawiedliwe. Powołanie się na zasady współżycia społecznego zwykle nie pozwala uniknąć zapłaty zachowku, ale może pomóc zmniejszyć jego wysokość.